Otępienie

Podstawowe fakty

Otępienie (łac. dementia) to choroba mózgu, w której dochodzi do postępującego i nieodwracalnego upośledzenia funkcji poznawczych. Choroba ta wpływa na to jak myślimy, co czujemy i mówimy.

Do objawów otępienia należą:

• trudności w zapamiętywaniu,
• trudności w rozumieniu informacji,
• zaburzenia uwagi,
• zmiany nastroju i osobowości,
• utrata zainteresowań, apatia,
• trudności w liczeniu i pisaniu,
• zaburzenia zachowania (nadmierna impulsywność, niepokój, agresja, wycofanie, odhamowanie seksualne, zbieractwo).

Z czasem, w miarę powolnego zaniku czynności mózgu, dochodzi do braku rozumienia mowy i posługiwania się nią, pogarsza się sprawność ruchowa. W ostatnim stadium choroby pacjent najczęściej jest unieruchomiony w łóżku. Mogą wystąpić trudności z połykaniem, nietrzymaniem moczu i stolca. Okresowo pojawia się niepokój lub nawet agresja. Jednak nawet w otępieniu o znacznym nasileniu, chory może reagować na okazywaną mu czułość, znany spokojny ton głosu, czy kojącą muzykę.

Wszystkie wymienione objawy istotnie wpływają na zdolność codziennego funkcjonowania oraz na jakość życia chorego oraz jego bliskich. Opieka nad osobą z demencją bywa trudna. Może powodować złość, uczucie bezsilności, czy nawet depresję u opiekuna.

Pamiętaj, jeśli jesteś opiekunem osoby z demencją, Ty również możesz potrzebować pomocy i odpoczynku od swoich obowiązków.

Przyczyny otępienia

Otępienie to choroba, która dotyka przede wszystkim ludzi starszych. Szacuje się, że wśród osób między 60-tym a 65-tym rokiem życia dotyczy ok. 1% populacji, natomiast w grupie osób po 85-tym roku życia nawet około 30%.

Najczęstszą przyczyną otępienia jest choroba Alzheimera, jednak nie jedyną. Istnieją też inne zespoły otępienne oraz stany chorobowe, które mogą pogorszyć funkcjonowanie mózgu i wywoływać objawy otępienia.

Zespoły otępienne:

• otępienie w chorobie Alzheimera (najczęstsza postać otępienia),
• otępienie naczyniopochodne,
• otępienie z ciałami Lewy’ego,
• otępienie w chorobie Parkinsona,
• otępienie czołowo-skroniowe,
• otępienie mieszane, czyli współwystępowanie dwóch lub więcej procesów patologicznych. Wg wielu badaczy właśnie taka sytuacja dotyczy większości chorych.

Stany chorobowe, w których mogą wystąpić objawy otępienia:

• guzy mózgu,
• urazy głowy i ich powikłania,
• depresja,
• zaburzenia funkcji tarczycy (wszystkim zainteresowanym polecam lekturę książki Olivera Sacks’a „Wszystko na swoim miejscu”, a szczególnie rozdział „W zamrażarce”, o tajemniczej chorobie Gulla :))
• ciężka niedokrwistość,
• niedobór cyjanokobalaminy czyli witaminy B12 (znów odwołam się do wspomnianej wyżej książki Sacks’a, tym razem polecam rozdział „Herbata i grzanki”),
• zaburzenia elektrolitowe, szczególnie hiponatremia (czyli niskie stężenie sodu we krwi),
• ciężkie zaburzenia funkcji wątroby i nerek,
• zaawansowana niewydolność krążenia i oddechowa,
• działania niepożądane leków (więcej tutaj),
• neuroinfekcje (np. w przebiegu kiły, zakażenia wirusem HIV. Ostatnio dużo też mówi się o wpływie zakażenia wirusem SARS-CoV-2 na komórki mózgowe, zagadnienie to wymaga dalszych badań).

Wymienione wyżej stany chorobowe, niejednokrotnie (ale nie zawsze) mają odwracalny charakter. Dlatego też, w przypadku wystąpienia objawów otępienia, ważne jest aby w początkowym okresie nie zaszufladkować chorego. Zawsze konieczna jest szczegółowa diagnostyka przeprowadzona przez specjalistę. Początkowo, wykluczenie internistycznych przyczyn dolegliwości (więcej o badaniach diagnostycznych, które warto wykonać przeczytasz tutaj). Następnie ocena przez lekarza psychiatrę, neurologa lub geriatrę (więcej tutaj), optymalnie wsparta konsultacją neuropsychologa.

Czynniki ryzyka otępienia

Czynnik ryzyka to stan lub cecha, która zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia choroby. Jednak co ważne, posiadanie czynników ryzyka, nie przesądza o wystąpieniu danej choroby.
Do najczęściej opisywanych czynników ryzyka demencji należą:

• wiek,
• dodatni wywiad rodzinny,
• depresja,
• zespół Downa,
• nadciśnienie tętnicze źle kontrolowane
• hipercholesterolemia (czyli wysokie stężenie cholesterolu),
• palenie tytoniu oraz spożywanie alkoholu
• cukrzyca,
• niska aktywność fizyczna i otyłość,
• niski poziom edukacji.

Warto zwrócić uwagę, że wiele z czynników ryzyka otępienia, pokrywa się z czynnikami ryzyka chorób sercowo-naczyniowych.

Jak rozpoznać pierwsze objawy otępienia?

Początek otępienia najczęściej jest ulotny. Nawet medycy mogą mieć trudności ze stwierdzeniem, kiedy mamy do czynienia ze zmianami czynności mózgu związanymi z wiekiem, a kiedy zaczyna się demencja.

Pogranicze otępienia stanowią tzw. łagodne zaburzenia poznawcze (MCI – mild cognitive impairment). Osoby z zaburzeniami tego typu często zdają sobie sprawę, że są „zapominalskie”. Zazwyczaj zmianę zachowania potwierdzają ich bliscy. Ponadto pacjenci z MCI osiągają gorsze wyniki w testach oceniających zdolności poznawcze.
Generalnie osoby z łagodnymi zaburzeniami poznawczymi radzą sobie całkiem nieźle, natomiast opanowanie nowych umiejętności bywa dla nich trudne. Uwagę powinna też zwrócić niemożność zapamiętania rzeczy, które jeszcze pół roku wcześniej nie sprawiałyby problemu.

Należy podkreślić, że łagodne zaburzenia poznawcze to nie to samo to „zwykłe zapominalstwo” czy naturalne zaburzenia pamięci związane ze starzeniem się mózgu. „Zwykłe” zaburzenia pamięci związane z wiekiem najczęściej występują przejściowo i sporadycznie (np. szukanie kluczy czy zapominanie imion), a intensywna koncentracja czy podpowiedź drugiej osoby pozwalają dotrzeć do potrzebnej informacji.

Jak zauważają niektórzy badacze, w przypadku łagodnych zaburzeń poznawczych, nie chodzi o to, że nie wiesz gdzie położyłeś klucze, ale raczej o to, że nie wiesz co zrobić, aby je odnaleźć.

Etapy otępienia

Etap I: otępienie lekkie

W czasie pierwszego etapu choroby pacjent może nie zauważać, że dzieje się z nim coś niepokojącego. Problemu często nie widzą też najbliżsi, zwłaszcza jeśli chory mieszka sam.
Chory zapomina niedawne wydarzenia, ma trudności z nauką nowych rzeczy czy podejmowaniem decyzji. Może obwiniać innych o zabieranie przedmiotów, które sam odłożył w inne miejsce. Częsta jest utrata zainteresowań, niepokój oraz nagłe zmiany nastroju.

Etap II: otępienie umiarkowane

Chory ma problemy z samodzielnym funkcjonowaniem, może gubić się w znanej wcześniej okolicy, pojawiają się wyraźne zaburzenia pamięci. Chory zachowuje się w sposób nieadekwatny do sytuacji. Łatwo dochodzi do frustracji czy nawet agresji. Często przestawieniu ulega rytm dobowy – gdy domownicy szykują się do snu, osoba chorująca na demencję zwiększa swoją aktywność psychoruchową – zaczyna wędrować, błądzić, podejmować bezcelowe aktywności. Jest to tak zwany zespół zachodzącego słońca (sundowning). Jeśli chory mieszka sam, rodzina przez długi czas może nie zdawać sobie sprawy ze stanu chorego. Może też niedowierzać sąsiadom skarżącym się na głośne zachowanie chorego w godzinach nocnych, zwłaszcza jeśli chory nocne aktywności odsypia w ciągu dnia.
Na tym etapie pacjent może zagrażać sobie i swoim bliskim – np. zostawić włączony gaz, czy wyjść zimą na dwór w piżamie. Osoba z otępieniem w stopniu umiarkowanym wymaga całodobowej opieki.

Etap III: Otępienie ciężkie

W miarę powolnego zaniku czynności mózgu, zanika zdolność mowy i kontrolowania czynności fizjologicznych, pogarsza się sprawność ruchowa. W ostatnim stadium otępienia chory najczęściej jest unieruchomiony w łóżku. Okresowo występuje niepokój lub agresja.

Otępienie to proces przewlekły i postępujący. Jednym z kryteriów rozpoznania jest upośledzenie samodzielnego funkcjonowania w życiu codziennym oraz utrzymywanie się objawów przez co najmniej 6 miesięcy.
Nagłe pogorszenie funkcji poznawczych lub nagłe wystąpienie zaburzeń zachowania (w ciągu kilku dni, tygodni), najczęściej nie ma związku z otępieniem, lecz jest skutkiem choroby somatycznej, np. zakażenia czy zaburzeń metabolicznych. Tego typu dolegliwości wymagają pilnej diagnostyki internistycznej i leczenia przyczynowego.

Jeśli podejrzewasz, że Twój bliski może chorować na otępienie, koniecznie skontaktuj się ze specjalistą.

Jak lekarz stawia diagnozę otępienia?

Aby postawić diagnozę, lekarz może:

• zebrać szczegółowy wywiad dotyczący objawów, ale również wykształcenia czy sytuacji socjalnej chorego,
• przeprowadzić badanie lekarskie,
• zapytać o wszystkie przyjmowane leki oraz suplementy diety,
• skierować na badania laboratoryjne oraz obrazowe,
• przeprowadzić testy oceniające funkcje poznawcze.

Leczenie

W leczeniu otępienia stosujemy leki oraz oddziaływania niefarmakologiczne. Terapia zawsze powinna być dobrana indywidualnie. Obecnie dysponujemy jedynie kilkoma lekami, które łagodzą objawy choroby i mogą spowalniać jej przebieg. Niestety na chwilę obecną nie dysponujemy lekami, które działają przyczynowo.

Podstawową grupę leków stosowanych w otępieniu stanowią leki hamujące rozkład acetylocholiny (donepezil, rywastygmina).
W przypadku otępienia w stopniu umiarkowanym lub ciężkim w przebiegu choroby Alzheimera, lekarz może zaproponować dołączenie do leczenia memantyny – leku, który oddziałuje na układ glutaminerginczy.

Przydatne mogą być też leki łagodzące objawy zaburzeń zachowania towarzyszących demencji.

Należy również pamiętać o leczeniu chorób przewlekłych osoby z otępieniem. Ich zaostrzenie może wpływać na funkcje poznawcze i pogarszać ogólny stan chorego.

Czy możliwe jest wyleczenie otępienia?

Niestety, na dzień dzisiejszy otępienie jest chorobą nieuleczalną, o postępującym przebiegu.
Celem leczenia jest spowolnienie postępu choroby, zmniejszenie nasilenia zaburzeń zachowania oraz poprawa jakości życia chorego i jego bliskich.

Co mogę zrobić aby uniknąć otępienia?

Niestety nie ma działań, które pozwolą na pewne uniknięcie otępienia. Istnieje jednak wiele interwencji, których wczesne podjęcie zmniejsza ryzyko wystąpienia demencji. Należą do nich:

• kontrolowanie ciśnienia tętniczego krwi i stężenia glukozy we krwi,
• przestrzeganie zdrowej diety (najlepiej zbliżonej do śródziemnomorskiej),
• regularna aktywność fizyczna,
• utrzymywanie aktywności umysłowej i społecznej. Jeśli czegoś nie używamy – tracimy to. Pamiętaj zatem, aby nawet w starości stawiać sobie nowe wyzwania i regularnie ćwiczyć umysł.

.

Bibliografia

• Sobów T. Zasady postępowania terapeutycznego w zespołach otępiennych. Polski Przegląd Neurologiczny. 2007, tom 3, nr 2
• Borzym A, Kijanowska-Haładyna B, Nestorowicz J, Parnowski T. Jak radzić sobie z otępieniem? ITEM Publishing, Warszawa 2015
• https://www.mp.pl/pacjent/neurologia/choroby/150100,otepienie
• Ma Y, et al. Higher risk of dementia in English older individuals who are overweight or obese. International Journal of Epidemiology. 2020;dyaa099. Epub 2020 Jun 23. doi: 10.1093/ije/dyaa099.
• Barnes DE, Yaffe K, Byers AL, McCormick M, Schaefer C, Whitmer RA. Midlife vs Late-Life Depressive Symptoms and Risk of Dementia: Differential Effects for Alzheimer Disease and Vascular Dementia. Arch Gen Psychiatry. 2012;69(5):493–498. doi:10.1001/archgenpsychiatry.2011.1481
• Sacks O. wszystko na swoim miejscu. Wydawnictwo ZYSK i S-ka. Poznań 2021